HÀNH TRẠNG
Bà họ Nguyễn là thuỵ là Từ Trực (1779 – 1863 ) là phu nhân cụ Ngô Ngọc Trúc tức đốc hạnh tử phủ quân
Cụ bà họ Nguyễn huý o là con gái phu nhân của Nguyễn Quý Công tự Phúc Ai, thuỵ Khiêm Thiện Đô chỉ huy sứ Đức Bá Triều Lê là cụ Từ Hiền họ Nguyễn. Cụ ông là người Nam Kỳ không rõ xã , huyện tỉnh nào ) cụ bà là người xã Phú Nông, huyện Diên Hà phủ Tiên Hưng, tỉnh Hưng Yên. Lúc loạn Tây Sơn, cụ cùng bà về tổng Kim Liên, huyện Thọ Xương , tỉnh Hà Nội buôn bán rất giàu có. Cụ sinh 2 trai, cả là Huy Cầu, thứ là Huy Cẩn và 1 gái tức mẹ tôi. Mẹ tôi sinh ngày tháng năm Kỷ Mùi niên hiệu Cảnh Lịch thứ 7 thời nguỵ Tây sơn ( 1799 ). Tính cần kiệm thực thà , thông minh, suy nghĩ sắc sảo, cơm nước tương cà rượu chè quần áo mọi việc nội trợ rất tốt. Đến tuổi cập kê, con nhà giàu ở Trường An đến hỏi rất nhiều. Cụ từ chối họ, nói; “ nguyện lấy người được nhà danh thế, sẽ vui được làm vợ kẻ hàn nho ”. Năm Bính tuất Minh Mạng thứ 5 ( 1824 ) cha tôi du học ở Bắc Thành liền lấy được mẹ tôi. Một năm sau sinh ra Tuân ( 1825 ). Sinh Tuân được 3 tháng thì cha mất ( tức ngày 13 tháng 3 năm Mậu tý Minh Mạng thứ 6 ( 1825 ). Chú tôi là Tùng Hiên, ông cai quản phủ Thường Tín ( thuộc hà Nội ) làm chủ tang. Mẹ đau đớn quá bỏ qua cả lễ nghĩa, chôn cất vẹn tình, thu thập sách vở để chờ đợi Tuân. Tuân lớn lên đến ngày biết đọc, tay đóng sách một mình đi học. Lúc đầu ở phố Vũ Thạch. Sau vì ồn ào không trở lại nghề buôn bán mà về ở thôn Chân Cầm, kẻ sỹ từ xa đến đều được nhận ở lại cùng Tuân học hành sớm tối, có người 1, 2 năm có người 3, 4 năm. Khi về người nghèo quyên tiền cho. Người thường cùng Tuân bàn luận thi văn thì tiếp đãi nồng hậu. Nếu bàn chuyện đùa cợt chơi bời thì bà tỏ ra rất đau khổ, tuyệt vọng. Tuân theo học tiên sinh họ Phạm tại Am Du Dưỡng ( tiên sinh người Lương Đường, Hải Dương, đỗ hương cống. Nguyên là thầy dậy ở phủ Anh Sơn. Sau vì ốm phải về ngụ cư ở phường chùa tháp Hà Nội ) . Sau 1 khoá bình văn, Tuân được hạng thứ nhất. Mẹ mở tiệc mừng và nói với mọi người rằng; “ con tôi không quên việc học, ước nguyện của tôi được an ủi ” . Rồi lại nói “ ở đất phồn hoa e rằng dễ nhiễm thành thói quen, trở ngại việc học của con tôi. Bái Dương là quê của dòng họ chồng tôi lại là ấp nổi tiếng nho học, là nơi mở mang có sự nghiệp lại còn ông Trúc Đường đây tôi sẽ dời về đó ” . Rồi bàn chuyện về quê. Lúc bấy giờ bà ngoại tôi là Thái phu nhân đã già, các cậu mợ đều đã qua đời. Muốn về quê mà chẳng thành. Lo tang cho Thái phu nhân xong, tháng 8 năm ất Tỵ thời vua Thiệu Trị, ông chú họ là Trúc Đường tới thăm bèn quyết định về Nam. Năm Bính Ngọ Tuân lấy vợ. Năm Canh Tuất ( 1850 ) thời vua Tự Đức Tuân đỗ tú tài. Năm Nhâm Tý ( 1852 ) đỗ cử nhân. Người vào bộ lễ đều là người bắc. Mẹ càng chịu khó. Năm Mậu ngọ bà 60 tuổi. Tuân đem thư báo tin cho các bạn xem. Đạt nhân quân tử biết tin mừng đến tặng châu ngọc. Tiến sỹ Thành trai Lê tiên sinh người Thượng Phúc, Nghĩa Trai Phạm tiên sinh, hoàng giáp Tam Đăng cùng nhau tặng câu đối mừng dạy Tuân làm điều hiếu. Tuân bất tài nên phải trầm luân phi e muộn. Nghèo hèn không có gì phụng dưỡng mẹ, chạy đông, chạy tây tìm kẻ hưởng lộc nuôi mẹ mà chưa gặp dịp. Đầu thu năm ấy, Thượng Biên tỉnh Ninh Bình là Lã nghị phủ ( ông huý Năng Hoàng cử nhân ngưòi xã An Khê tỉnh Ninh Bình, làm việc ở huện Chân Ninh có quen biết Tuân, thành người nhà Mạc đề cử lên phủ đường tỉnh đó ( Ninh Bình ) ông viết thư mời Tuân. Tuân nói với mẹ, mẹ nói “ Quan là con đường đáng sợ. Tính con lơ đãng e sớm bị phỉ vì việc quan, chi bằng yên phận nghèo giữ chi đọc sách, dạy học trò. Tuy bữa ăn không được đều đặn nhưng ta yên lòng ”. Tuân gạt lệ ra đi. Được 1 tháng giữa mùa thu, mẹ bị ốm. Lúc đầu hơi cảm mỗi ngày một nặng nhưng tinh thần vẫn sảng khoái, nói năng như bình thường. Người nhà định gọi Tuân về, bà nói “ bệnh ta không nặng, chớ làm cho người ở xa lo sợ ” . Đến ngày 12 mới cho gọi Tuân thì bệnh đã qua nặng mà không hề thuyên giảm. Buổi chiều hôm ấy Tuân được tin đêm về ngay, cuối canh năm thì đến nhà thì mẹ đã qua đời từ ngày hôm trước. Lúc ấy là giờ Mùi ngày nhâm dần tuất 12 tháng 8 Kỷ Dậu năm Tự Đức thứ 15 ( 1863 ). Lúc lâm chung vợ tôi và các cháu đứng hầu bên cạnh nhưng cụ không dặn dò gì. Thọ 64 tuổi thuỵ là Từ Trực. Đến giờ tý ngày Giáp tý 14 chọn mảnh đất ở giáp liên do người cháu họ là Cầu Đức xem bói.
Tuân có 3 con trai là Phác, Luyên và Đồng. 2 con gái Vấn và Nhàn đều còn nhỏ chưa lấy vợ chồng. Than ôi từ khi mẹ lo tang cho cha 3 năm song, nuôi con trở lên ngưòi, năng mưa lặn lội, sóng gió gian nan, cay đắng muôn phần. Ba lần thay đổi rồi mới ở yên, chung thuỷ 1 lòng thờ chồng nuôi con đến nỗi từ phong lưu phú quý đi đến nghèo hèn, từ đầy đủ thành thiếu thốn để cho con được đến ngày nay. Lúc còn nhỏ chưa biết nhưng đã được nghe. Lớn lên đã biết và thấy. Đối với đạo làm mẹ thì thực là không có gì phải sấu hổ. Tuân con hạnh bạc mẹ sống chẳng được ngọt bùi, ốm đau không được quà bánh, lúc nhắm mắt không được gặp, lúc chôn cất cũng không thể theo đủ lễ, thực bất hiếu quá đỗi, nỗi bất hạnh cũng quá.
Kính thuật hành trạng may chăng mẹ quá cố còn nghe được
Ngày 14 tháng 8 năm Tự Đức thứ 15 ( 1863 ) đứa con côi trào máu kính bái
